Ochrona sadów przed brunatną zgnilizną drzew pestkowych

Jedną z najgroźniejszych chorób gatunków pestkowych – wiśni, czereśni, śliwy, brzoskwini i moreli – jest brunatna zgnilizna. Wywołują ją grzyby patogeniczne z rodzaju Monilinia (M. fructigena, M. polystroma, M. laxa oraz M. fructicola), stąd chorobę często nazywa się moniliozą.

Warunki sprzyjające rozwojowi choroby

Brunatna zgnilizna drzew pestkowych wywołuje największe straty w sezonach wilgotnych i ciepłych. Jeżeli w okresie kwitnienia oraz wzrostu zawiązków występują silne opady deszczu i towarzyszy im wysoka temperatura (15 – 25 °C), należy spodziewać się bardzo dużej presji choroby.

Dla dokonania przez patogen infekcji roślin ważniejsza jest wilgotność niż temperatura – o ile panuje wystarczająca wilgotność, infekcje mogą zachodzić już w niskich temperaturach rzędu 4 °C. W naszym klimacie zdarza się najczęściej, że kwitnienie drzew pestkowych przypada na okres wczesnowiosennych chłodów. Zmniejszają one presję patogenu, ale nie eliminują zagrożenia, dlatego w przypadku niektórych gatunków i odmian niezbędne jest rozpoczęcie ochrony jeszcze przed kwitnieniem lub w jego trakcie.

Cykl rozwojowy patogenu

Patogeny wywołujące brunatną zgniliznę drzew pestkowych zimują na porażonych pędach i zmumifikowanych owocach, które zostały zainfekowane w minionym sezonie. Część z tych owoców spada na ściółkę pod drzewami, inne pozostają w koronach drzew. Wraz z nie wyciętymi, chorymi pędami, stanowią źródło zarodników konidialnych patogenu, które rozprzestrzeniają się wraz z wiatrem lub wodą i porażają drzewa już od początków kwitnienia. Tak dochodzi do infekcji pierwotnych. W pierwszej kolejności zarodniki infekują kwiaty poprzez pręciki oraz znamiona słupków. Stamtąd, przez szypułki kwiatowe, grzybnia przerasta do młodych pędów. Później infekuje owoce, czemu sprzyja ich występowanie w skupieniach (zgnilizna przechodzi z owocu porażonego najwcześniej na owoce sąsiednie). Najbardziej podatne na infekcję są owoce dojrzewające, jednak patogen poraża również zawiązki w stanie zielonym.

Wnikaniu zarodników sprzyjają wszelkie uszkodzenia mechaniczne, czyli ubytki naturalnej powierzchni ochronnej owoców (np. rany po gradobiciach i żerowaniu szkodników, pęknięcia spowodowane gwałtownym uwodnieniem tkanek, ubytki naturalne powstałe podczas dojrzewania owoców).

Na tkankach, które zostały zainfekowane przez grzybnię, ponownie powstają zarodniki konidialne. Odpowiadają one za infekcje wtórne, czyli rozprzestrzenianie się choroby w pełni sezonu.

Objawy brunatnej zgnilizny drzew pestkowych

Objawów brunatnej zgnilizny drzew pestkowych należy szukać na pędach, kwiatach i owocach.

Kwiaty, które zostaną porażone przez patogen, brązowieją i zasychają. Pozostają na drzewie na długo po tym, jak zdrowe kwiaty opadną, i są źródłem zarodników odpowiedzialnych za infekcje wtórne.

Na młodych pędach choroba objawia się zasychaniem liści, zwijaniem się końcówek pędów na kształt pastorału. Ponadto porażone gałęzie gumują, a lepki wyciek skleja martwe liście. Z czasem chore pędy mogą zamierać.

Objawy na pędach i kwiatach są widoczne rzadziej, głównie w sezonach sprzyjających rozwojowi choroby i na odmianach wrażliwych.

Najbardziej charakterystycznym objawem brunatnej zgnilizny drzew pestkowych są oznaki porażenia owoców, na których powstają plamy gnilne z popielatymi, brodawkowatymi skupieniami zarodników, układającymi się często w okręgi. Część zainfekowanych owoców opada na ściółkę pod drzewami, natomiast pozostałe wysychają i marszczą się (nazywamy je mumiami). Mumie mogą opaść bądź pozostać w koronie drzew do przyszłego sezonu.

Fot. 1. Zmumifikowane owoce brzoskwini porażone przez patogen Monilinia.

Objawy w postaci zamierania kwiatów mogą być mylone z symptomami raka bakteryjnego. Wycieki z pędów pojawiają się również w przebiegu raka bakteryjnego, leukostomozy, a także jako efekt przemarznięcia drzew.

Szkodliwość brunatnej zgnilizny drzew pestkowych

W sprzyjających warunkach choroba ma bardzo duży potencjał ekspansji. Jest zdolna zniszczyć plon owoców w danym sezonie w przeciągu zaledwie kilku dni. W sadach, w których zaniedbuje się ochronę chemiczną, dochodzi do masowych jej rozwojów.

Prócz spadku plonu, brunatna zgnilizna pogarsza kondycję drzew, czyniąc je bardziej podatnymi na ataki szkodników, infekcje dokonywane przez inne patogeny, wymarzanie w czasie spoczynku zimowego. W skrajnych przypadkach następuje zamieranie całych drzew. Co więcej, monilioza systematycznie ogranicza powierzchnię owoconośną drzew, gdyż powoduje zamieranie bądź zmusza do wycinania pędów, na których mogłyby zawiązywać się owoce.

Wrażliwość poszczególnych odmian na brunatną zgniliznę drzew pestkowych

Odmiany poszczególnych gatunków drzew pestkowych różnią się między sobą podatnością na moniliozę. Ma to duże znaczenie przy planowaniu zabiegów ochrony, gdyż na odmianach mało podatnych można wykonywać mniej oprysków, co pozwoli zmniejszyć nakłady na produkcję i ograniczyć pozostałości środków ochrony roślin w plonie.

Spośród odmian wiśni mających w naszym kraju znaczenie gospodarcze, najbardziej podatna jest wiśnia Northstar, na której w latach sprzyjające rozwojowi choroby może dochodzić do zamierania nawet 80% pędów. W jej uprawach powinno się wykonać przynajmniej 2 opryski przeciw moniliozie, a w sezony charakteryzujące się długotrwałymi deszczami, ochrona w sadach z wiśnią Northstar powinna być najbardziej intensywna. Dużą podatnością charakteryzuje się odmiana Nefris oraz Kelleris 16. Najpowszechniejsza w naszym kraju Łutówka jest średnio podatna na brunatną zgniliznę, natomiast odmiany węgierskie, Pandy 103 i Groniastą z Ujfehertoj, zalicza się do mało podatnych.

Czereśnie wrażliwe na brunatną zgniliznę to na przykład Summit, Lapins, a także odmiany o dużej podatności na pękanie owoców (patogen infekuje ubytki w owocach): Techlovan, Burlat, Vega, Hedelfińska, Buttnera Czerwona i inne.

Jeżeli chodzi o śliwy, za podatne na brunatną zgniliznę drzew pestkowych uznaje się odmiany Empress, President, Bluefre, Renkloda Ulena, Królowa Wiktoria.

Z brzoskwiń, nektaryny są bardziej wrażliwe na brunatną zgniliznę niż odmiany tradycyjne i twardki.

Sytuacja w ochronie sadów pestkowych przed brunatną zgnilizną w sezonie 2021

W ubiegłym sezonie w wielu sadach nieoczekiwanie wystąpiły problemy z brunatną zgnilizną. Okres kwitnienia przypadł na suszę będącą efektem braków opadów jeszcze od jesieni 2019, towarzyszyły mu przymrozki, tak więc podczas kwitnienia presja choroby była bardzo niska i w wielu sadach nie było potrzeby wykonywania oprysków w tym okresie. Sytuacja zmieniła się diametralnie w maju, kiedy rozpoczęły się intensywne deszcze. Wysoka wilgotność w połączeniu z ciepłymi temperaturami wzmogła presję patogenów z rodzaju Monilinia. Zawiązki owoców zostały gwałtownie uwodnione, w efekcie czego powstały na nich liczne spękania i mikrouszkodzenia, które były wrotami do infekowania ich przez zarodniki patogenu. 

W sadach, w których w ubiegłym sezonie nie wykonano prawidłowej ochrony chemicznej i dopuszczono do silnego rozwoju moniliozy, a także nie wygrabiono i nie oberwano zmumifikowanych owoców (co jest dosyć trudne w uprawach wielkopowierzchniowych), obecnie należy spodziewać się silnej presji choroby. Tym bardziej, że jak do tej pory, sezon 2021 należy zaliczać raczej do tych deszczowych, a wysoka wilgotność towarzyszy już kwitnieniu gatunków pestkowych. Nie można zapominać, że wilgotność w sadzie podnoszą również zabiegi zraszania nadkoronowego wykonywane w ramach ochrony przeciwprzymrozkowej. Należy więc przyłożyć wagę do prawidłowej ochrony sadów przed brunatną zgnilizną, dobrze rozplanować zabiegi chemiczne, aby nie dopuścić do jej masowego rozwoju i wystąpienia poważnych strat w plonie.

Strategia ochrony przed brunatną zgnilizną drzew pestkowych

Termin rozpoczęcia oprysków, jak również ich liczba, musi zależeć od presji choroby. Składają się na nią czynniki takie jak nasilenie infekcji w ubiegłym sezonie, pierwotne źródło infekcji (czy zrzucano z drzew porażone owoce, wygrabiono je i zniszczono?), przebieg warunków pogodowych w danym sezonie (czy występują wysoka wilgotność oraz względnie ciepłe temperatury?), wrażliwość posiadanej odmiany.

Rekomendacje dla roku bieżącego (2021) muszą uwzględniać, że w wielu sadach po poprzednim sezonie znajduje się duże źródło zarodników konidialnych, a występująca obecnie wysoka wilgotność sprzyja porażaniu roślin już od wczesnych faz rozwojowych. Ochrona w okresie wczesnej wiosny powinna być bardziej intensywna niż przed rokiem. Należy (bądź należało) wykonać pierwsze opryskiwania jeszcze przed kwitnieniem (biały pąk), wykorzystując do tego celu preparaty miedziowe i/lub benzimidazole. Duże znaczenie ma skuteczne zabezpieczenie drzew w pełni kwitnienia, ale najważniejsza jest ochrona wzrastających owoców, które w miarę dojrzewania, stają się coraz bardziej podatne na chorobę.

Trzeba podkreślić, że trwający sezon jest ostatnim, w którym możemy stosować tiofanat metylu (np. Topsin M 500 SC, Tiofanat Metylowy 500 SC). Substancja ta, choć bardzo skuteczna, od pewnego czasu była dość problematyczna w ochronie drzew pestkowych przed brunatną zgnilizną. Wynika to z faktu, że tiofanat metylu stosowany po kwitnieniu jest wykrywany w pozostałościach ŚOR w plonie jako toksyczny karbendamid, którego wielu odbiorców owoców (w tym markety) sobie nie życzy. Dlatego sadownicy produkujący owoce deserowe z myślą o sprzedaży ich do sieci marketów powinni zastosować oprysk tiofanatem metylu możliwie najwcześniej w sezonie, najlepiej przed kwitnieniem, ewentualnie w jego początkach. Sadownicy produkujący owoce pestkowe na handel hurtowy czy na potrzeby przetwórstwa, nie są tymi restrykcjami obowiązani i mogą stosować tiofanat metylu w całym okresie, w którym zaleca to etykieta produktu. Niezależnie od kierunku produkcji, warto skorzystać z ostatniej możliwości w pełni legalnego oprysku tiofanatem metylu, z uwagi na jego wysoką skuteczność w zabezpieczaniu drzew przed chorobami kory i drewna (np. leukostomozą). W sezonie może być przeprowadzony tylko jeden taki oprysk.

W przypadku z każdej upraw powinno się wykorzystać pełną możliwość zapobiegania rozwojowi choroby poprzez prawidłową agrotechnikę:

• odpowiednie cięcie, zapobiegające przegęszczeniu koron, jak również cięcie o charakterze sanitarnym, polegające na usuwaniu porażonych pędów;
• zapobieganie wybujałemu wzrostowi drzew;
• usuwanie porażonych kwiatostanów możliwie najwcześniej w sezonie;
• zwalczanie szkodników, które uszkadzają powierzchnię owoców;
• usuwanie porażonych owoców w trakcie wegetacji i zrzucanie mumii z koron drzew;
• wygrabianie porażonych owoców ze ściółki i palenie ich.

Szczególną wagę do tych czynności powinno się przywiązywać w sadach, w których brunatna zgnilizna często występuje w dużym nasileniu, pomimo stosowanej ochrony chemicznej.

Wiśnie

W uprawie wiśni można rozpocząć ochronę przed brunatną zgnilizną od oprysków przed kwitnieniem. Najlepiej zastosować w tym celu preparat miedziowy w odpowiedniej dawce. Prócz działania zapobiegawczego w ochronie drzew przed brunatną zgnilizną, miedź zabezpiecza także przed rakiem bakteryjnym. Preparaty te dosyć dobrze przylegają do powierzchni i organów drzew, a wypryskane na krótko przed kwitnieniem, w przypadku wystąpienia mniejszej skali opadów deszczu, będą przynajmniej częściowo wpłukiwane do rozwijających się organów generatywnych. Jeżeli utrzymują się wilgotne warunki, zabieg miedzią można powtórzyć w początku kwitnienia.

Jednak w przypadku większej presji choroby w czasie kwitnienia, należy koniecznie włączyć silniejsze preparaty, a z opryskiem nimi – o ile to tylko możliwe - zdążyć jeszcze przed opadami deszczu. W trakcie kwitnienia wiśni bywa często zbyt zimno na opryski preparatami triazolowymi, dla skutecznego działania których minimalna temperatura powietrza to 12 °C, a optymalna jest wyższa. Dlatego nie zawsze mamy możliwość wykorzystania ich potencjału w ochronie sadu przed brunatną zgnilizną. W okresie kwitnienia możemy przeprowadzić oprysk preparatem opartym na tiofanacie metylu, który jest skuteczny również w niższych temperaturach, z zastrzeżeniem, które podano powyżej. W niższych temperaturach działają anilinopirymidyny (np. Switch 62,5 WG). Pierwszy oprysk preparatem można wykonać  w początkach kwitnienia, drugi w pełni kwitnienia. Podobnie może być stosowana fenpyrazamina (Prolectus 50 WG).

Do ochrony zawiązków już po kwitnieniu można zastosować preparat Luna Experience 400 SC, który będzie skuteczny również w zabezpieczaniu drzew przed drobną plamistością i dziurkowatością liści drzew pestkowych oraz szarą pleśnią. W okresie wzrostu zawiązków można także stosować Prolectus 50 WG, jak również częste opryskiwania preparatem mikrobiologicznym Serenade ASO, który zawiera w składzie bakterie Bacillus subtilis (4 opryski w odstępach 5 – dniowych). Preparat mikrobiologiczny ma jedynie działanie zapobiegawcze i ogranicza występowanie choroby.

Czereśnie

W sadach czereśniowych w ochronie przed brunatną zgnilizną najbardziej istotne jest zabezpieczenie owoców w okresie ich wzrostu, kiedy narażone są na pękanie. Zabiegi rozpoczyna się około trzy tygodnie po kwitnieniu, w momencie opadnięcia z zawiązków resztek okwiatu. W czasie kwitnienia oprysk typowo przeciw moniliozie jest konieczny tylko w lata o wysokiej presji choroby.

W okresie kwitnienia czereśni możemy stosować preparaty miedziowe, które zabezpieczają rośliny przed szerokim spektrum patogenów. Ich działanie powinno być dostateczne w lata o niskiej i średniej presji brunatnej zgnilizny. W sezonach o wysokim zagrożeniu brunatną zgnilizną można w okresie kwitnienia wykonać zabieg preparatem Switch 62,5 WG, Signum 33 WG, ewentualnie preparatem Topsin M 500 SC (możliwie najwcześniej, gdy rozwinięte jest ok. 10% kwiatów).

Po kwitnieniu, w okresie wzrostu i rozwoju owoców, należy zintensyfikować ochronę. Można zastosować Topsin M 500 SC, jeżeli nie wykonano oprysku wcześniej (dopuszcza się tylko jedno zastosowanie w sezonie), pamiętając o problemie pozostałości w plonie. Zawiązki zabezpieczają także preparaty Luna Experience 400 SC, Switch 62,5 WG, Signum 33 WG, wszystkie o siedmiodniowym okresie karencji. W sezonach o dużej presji moniliozy może być konieczne wykonanie nawet kilku opryskiwań w okresie wzrostu owoców w odstępach 7 – 10 - dniowych.

Mogą być również stosowane częste opryskiwania preparatem mikrobiologicznym Serenade ASO, który zawiera w składzie bakterie Bacillus subtilis (4 opryski w odstępach 5 – dniowych). Preparat mikrobiologiczny ma jedynie działanie zapobiegawcze i ogranicza występowanie choroby.

Można także przeprowadzać opryski preparatami miedziowymi (np. Miedzian 50 WP) przeciwko rakowi bakteryjnemu, które będą częściowo zabezpieczać przed brunatną zgnilizną, aczkolwiek w dawkach znacznie niższych niż w okresie bezlistnym (liście czereśni w pełni rozwoju są wrażliwe na opryski miedzią; należy wiedzieć, jak dana odmiana na nie reaguje).

Śliwy

W uprawie odmian podatnych lub w warunkach sprzyjających ekspansji brunatnej zgnilizny, opryskiwania należy rozpocząć tuż przed kwitnieniem. W tym celu stosuje się preparaty miedziowe, ewentualnie tiofanat metylu. W trakcie kwitnienia można kontynuować strategię opryskiwania preparatami miedziowymi, a wobec silnego zagrożenia – wykonać oprysk środkiem Prolectus 50 WG.

W przypadku śliw, kluczowa jest ochrona owoców w okresie ich wzrostu i rozwoju. Stosuje się w tym celu opryskiwania preparatami Switch 62,5 WG, Signum 33 WG, Prolectus 50 WG. Ponieważ wzrostowi owoców towarzyszą wyższe temperatury, można włączyć preparaty zawierające substancje z grupy triazoli (np. Tebu 250 EW, Luna Experience 400 SC). W wilgotnych sezonach, na odmianach wrażliwych, skuteczna ochrona po kwitnieniu wymaga przynajmniej czterech oprysków w odstępach 10 – 14 – dniowych.

Jak zawsze, zabiegi muszą być odpowiednio dobierane do presji choroby i wykonywane w przypadku uzasadnionej potrzeby. Również w uprawie śliw mogą być stosowane uzupełniająco opryski mikrobiologicznym preparatem Serenade ASO, co pozwoli zmniejszyć zużycie środków konwencjonalnych.

Brzoskwinie i morele

W uprawie moreli, o ile zachodzi uzasadniona potrzeba, pierwszy oprysk wykonuje się jeszcze przed kwitnieniem. Następnie powtarza się zabieg w pełni kwitnienia. Można w tym okresie stosować m. in. benzimidazole (np. Topsin M 500 SC).

Ochronę brzoskwiń przed brunatną zgnilizną drzew pestkowych standardowo rozpoczyna się na około 3 tygodnie po kwitnieniu. W sezonach o szczególnie wysokiej presji choroby, pierwszy oprysk można przeprowadzić w okresie kwitnienia.

Oba gatunki wymagają ochrony chemicznej po kwitnieniu, w okresie wzrostu owoców. W sezonach charakteryzujących się długotrwałymi opadami powinno się przeprowadzić przynajmniej 3 – 4 zabiegi chemiczne w odstępach 10 – 14 – dniowych, od końca kwitnienia do zbioru owoców, z zachowaniem karencji. Preparaty, które mogą być stosowane to Switch 62,5 WG, Signum 33 WG, Prolectus 50 WG, Topsin M 500 SC, Serenade ASO.

Związane z tematem

Brzoskwinie - sytuacja w sadach i aktualne zalecenia (22 IV 2021)

Oprysk przeciw drobnej plamistości liści wiśni i czereśni jeszcze przed kwitnieniem?

Źródło: Fot. 1. - Clemson University - USDA Cooperative Extension Slide Series , Bugwood.org